Njeriu humb energji të çmuar përmes tiparit të vet kryesor dhe modeleve mekanike të mendimit e emocionit. Artikulli shpjegon si veprojnë këta vjedhës të brendshëm dhe çfarë kërkon puna e sinqertë me ta.

Hyrje – “Tipari kryesor”: boshti i personalitetit të rremë

Miqtë dhe familjarët e njeriut shpesh shohin qartë modelin që formëson sjelljen e tij, dobësinë që përsëritet në gjithçka që bën. Megjithatë, vetë njeriu mbetet i verbër ndaj asaj që ia thith energjinë dhe e mban në gjumë.

Nga këndvështrimi psikologjik i Gurdjief-it, ekzistojnë disa forma kryesore në të cilat humbet energjia e nevojshme për vetëdije. Për të kuptuar këtë, duhet parë një fakt i pakëndshëm për psikologjinë njerëzore: çdo njeri zotëron një dobësi kryesore, një të metë dominuese që funksionon si një bosht rreth të cilit rrotullohet i gjithë personaliteti i tij i rremë.

Ky quhet tipari kryesor dhe është mekanizmi themelor përmes të cilit shpërdorohet energjia e çmuar që duhej për vetëdije. Mund të imagjinohet një rrotë që rrotullohet pafund mbi një pikë të vetme. E gjithë lëvizja, i gjithë rrotullimi, e gjithë veprimtaria e dukshme sillet rreth këtij boshti qendror.

Jeta psikologjike e njeriut funksionon në mënyrë të ngjashme. Çdo reagim emocional, çdo model i zakonshëm mendimi, çdo sjellje automatike lidhet, në thelb, me një dobësi bazë që njeriu nuk e sheh te vetja – edhe pse është krejtësisht e dukshme për të tjerët.

Ky tipar kryesor është pengesa më e rëndësishme për zhvillimin e njeriut dhe, njëkohësisht, pjesa që ai e mbron më fort: aspekti i vetes që refuzon ta pranojë apo ta shqyrtojë.

Arsyeja është kjo: e gjithë ndjesia e identitetit ndërtohet rreth mbrojtjes dhe justifikimit të kësaj dobësie. Të shihet qartë do të thotë të pranohet se ajo që njeriu zakonisht quan “vetvetja” është, në masë të madhe, iluzion. Dhe ky pranim kërkon një guxim që shumica nuk e zotëron.

Emocionet e zakonshme, mënyra e të menduarit, arsyetimet me të cilat njeriu e mbron veten – të gjitha rrotullohen rreth këtij boshti të padukshëm. Sa herë që dështojnë përpjekjet për vetë-kujtesë, sa herë që vendimet e marra nuk mbahen dot, zakonisht arsyeja është e njëjtë: tipari kryesor ka rivendosur kontrollin, ka thithur energjinë që duhej për vetëdije dhe e ka ushqyer makinerinë mekanike që mbron iluzionin e asaj që njeriu beson se është.

Në vijim përshkruhen shtatë forma të zakonshme që mund të marrë ky “vjedhës energjie”. Nuk janë kategori të ngurta; tek një njeri i vetëm mund të kombinohen disa forma, ose të shfaqen në mënyra shumë të veçanta. Ajo që ka rëndësi është të njihet mekanizmi përmes të cilit humbet energjia.

1. Forma e parë: Vetëpëlqimi

Njeriu i dominuar nga Vetëpëlqimi jeton me nevojën e vazhdueshme për admirim dhe ka frikë të thellë nga të qenit i zakonshëm. Në bisedë, një njeri i tillë vërehet lehtë: nuk i reziston dot tundimit për të shprehur mendim për çdo temë, ka nevojë që të tjerët t’i njohin autoritetin, dijen e veçantë, “kuptimin superior”.

Energjia që derdhet në ruajtjen e kësaj imazhi të veçantësisë mund të ndërtonte vetëdije; në vend të kësaj, ajo ushqen një uri të pafund që nuk ngopet kurrë.

Vetëpëlqimi është veçanërisht i rrezikshëm sepse di të fshihet pas aspiratave shpirtërore. Njeriu mund të mendojë se po punon me veten, se po merr pjesë në grupe, se po studion ide të larta – por i gjithë aktiviteti i tij shërben vetëm për të konfirmuar imazhin e vet si dikush “i veçantë”, “i avancuar”, “më i zhvilluar se njerëzit e zakonshëm”.

Në këtë mënyrë, vetëpëlqimi thjesht transferohet nga çështjet botërore te ato shpirtërore, ndërsa vjedhja e energjisë vazhdon e pandryshuar.

Kjo shihet shpesh te studentët e punës së brendshme që janë të bindur se janë gati për nivele “të avancuara”, të sigurt se kuptojnë gjëra që të tjerët nuk i shohin, duke imagjinuar veten pothuajse të “ndriçuar”. Kur u jepen detyra të thjeshta – pastrim, punë të zakonshme fizike, vëzhgim i reagimeve mekanike – ata ndihen të fyer, duke besuar se këto gjëra janë nën “nivelin” e tyre shpirtëror.

Vetë ky reagim e zbulon tiparin kryesor: kotësinë në punë, duke thithur energjinë në mbrojtjen e superioritetit të imagjinuar.

2. Forma e dytë: vetë‑keqardhja

Vetë‑keqardhja si tipar kryesor shfaqet si ndjesia kronike se njeriu është i keqtrajtuar, i keqkuptuar dhe i ngarkuar me vështirësi që të tjerët nuk i kanë.

Në këtë rast, njeriu beson se jeta ka qenë në mënyrë unike e padrejtë ndaj tij. Ai mbledh padrejtësi si objekte të çmuara, u kthehet vazhdimisht dhe gjen një lloj “kënaqësie të hidhur” në katalogun e tij të vuajtjeve.

Kështu krijohet një lloj burgu: identifikimi me vuajtjen kthehet në identitet. Ajo përdoret për të shpjeguar dështimet, për të justifikuar mungesën e përpjekjes: “Po të kisha pasur rrethana më të mira… po të kisha avantazhet e të tjerëve… atëherë do të mund të punoja me veten.”

Ndërkohë, çasti i tanishëm – i vetmi vend ku mund të bëhet punë reale – kalon pa u vënë re, energjia konsumohet duke rrotulluar në mendje padrejtësitë e së shkuarës dhe fyerjet e imagjinuara.

Gurdjief përmend një studente që vinte nga një familje shumë e pasur, por në çdo takim fliste vetëm për vështirësitë e jetës së saj, për vuajtjet e mëdha, për faktin se askush nuk i kuptonte sfidat e saj “unike”. Kur iu sugjerua të vëzhgonte këtë model, reagoi me indinjatë, duke sjellë justifikime të ndërlikuara përse vetë‑keqardhja e saj ishte “perceptim i saktë i realitetit”. Kjo është mënyra se si tipari kryesor e mbron veten: njeriu është i bindur se reagimi mekanik është kuptim i vetëdijshëm.

3. Forma e tretë: frika

Frika si tipar kryesor është diçka tjetër nga kujdesi natyror. Këtu kemi një model psikologjik ku njeriu e parashikon katastrofën në çdo situatë, heziton para çdo veprimi dhe imagjinon rreziqe në çdo mundësi të re.

Energjia e nevojshme për përpjekje të vetëdijshme derdhet në llogaritje pa fund të rreziqeve, në provë mendore të skenarëve më të këqij, në paralizë të maskuar si kujdes. Njeriu rrallë guxon diçka të re, sepse imagjinata e dominuar nga frika i tregon vetëm se çfarë mund të shkojë keq.

Ai shmang të vërtetën për veten, sepse vetë‑njohja duket e rrezikshme. Qëndron në situata të dëmshme, sepse ndryshimi mbart rreziqe të panjohura. E gjithë kjo përjetohet si “sens praktik”, “kujdes”, “realizëm”, por në fakt këto bëhen hekurat e burgut të krijuar nga dorëzimi i energjisë ndaj frikës mekanike.

Tragjedia qëndron në faktin se energjia e konsumuar nga frika mund të përdorej për të përballur realitetin me prani dhe inteligjencë. Në vend të kësaj, njeriu e lodh veten duke imagjinuar probleme që ndoshta nuk do të ndodhin kurrë dhe, kur vjen një sfidë reale, është tashmë i rraskapitur, pa mjaftueshëm vëmendje e forcë për veprim të vetëdijshëm.

4. Forma e katërt: sentimentaliteti

Sentimentaliteti nuk duhet ngatërruar me ndjenjën e vërtetë. Ai është një reagim mekanik emocional që e zhyt njeriun në fantazi romantike rreth së shkuarës, së tashmes apo së ardhmes, duke e penguar të hyjë në kontakt real me atë që është.

Njeriu i dominuar nga sentimentaliteti jeton në një mjegull emocionesh të këndshme që nuk kërkojnë asgjë prej tij: as përpjekje, as sakrificë, as transformim real. Kjo shihet shpesh te ata që flasin bukur për dashurinë, bukurinë, zgjimin shpirtëror, por në sjelljen e përditshme nuk shfaqin asnjë ndryshim në mënyrën se si i trajtojnë të tjerët.

Sentimentaliteti i lejon të ndihen sikur po zhvillohen, ndërsa mbeten krejtësisht mekanikë në marrëdhëniet dhe reagimet e tyre. Ai ngatërron dehjen emocionale me vetëdijen dhe ndjesitë e këndshme me zhvillimin e vërtetë. Energjia që mund të përdorej për të parë veten ashtu siç është – për të parë mizorinë mekanike, egoizmin e zakonshëm, përqendrimin e vazhdueshëm tek rehati dhe përfitimi personal – shkon për të ruajtur atmosferën e ëmbël emocionale që e pengon këtë shikim të pakëndshëm.

5. Forma e pestë: dembeli i brendshëm

Dembeli i brendshëm si tipar kryesor nuk ka të bëjë domosdoshmërisht me aktivitetin e jashtëm. Njeriu mund të jetë shumë aktiv në punë, produktiv, plot lëvizje. Këtu flitet për dembelizëm të brendshëm: shmangien e përpjekjes së brendshme, rezistencën ndaj çdo gjëje që kërkon vëmendje të vërtetë ose prani të qëndrueshme.

Një njeri i tillë dëshiron zhvillim shpirtëror të sjellë “gati”, pa luftë, pa mundin e vazhdueshëm që kërkon vetëdija. Mund të marrë pjesë në grupe, të lexojë libra, të diskutojë ide me entuziazëm, por kur vjen puna te përpjekja moment pas momenti – vetë‑vëzhgimi, mbajtja e vëmendjes së ndarë, pranimi i vetë‑vuajtjes së vetëdijshme – gjithmonë gjendet një arsye pse “jo tani”.

Energjia e destinuar për punë të vërtetë derdhet në arsyetime dhe shtyrje: “Do të filloj nesër. Java tjetër do të jetë më e qetë. Pas kësaj periudhe të ngarkuar do t’i përkushtohem seriozisht.”

Në realitet, nuk do të ketë kurrë një “kohë të përshtatshme”. Jeta gjithmonë ofron arsye për të shmangur përpjekjen, shqetësime urgjente, iluzione komode se njeriu “po përgatitet” për punë, ndërkohë që nuk bën asgjë.

Tipari kryesor i dembelizmit të brendshëm i përdor të gjitha këto për të ruajtur kontrollin, duke vjedhur energjinë e nevojshme për vetëdije dhe duke e devijuar në aktivitet mekanik pa transformim.

6. Forma e e gjashtë: burracaku

Burracakëria si tipar kryesor shfaqet si paaftësi për të përballur pasojat e veprimeve, si refuzim për të parë të vërtetën për veten dhe si shmangie e vazhdueshme e çdo gjëje që mund të zbulojë nivelin real të qenies së njeriut.

Një njeri i tillë priret të pranojë angazhime që nuk i mban, të japë premtime pa synim t’i përmbushë, të flasë me fjalë fisnike, por të sillet në mënyrë që i kundërshton të gjitha ato që pretendon se vlerëson. Kur përballet me rezultatet e sjelljes së tij, ai bëhet mjeshtër në shmangie: fajëson rrethanat, nxjerr në pah gabimet e të tjerëve, ndërton shpjegime të ndërlikuara për të shmangur shikimin e asaj që ka bërë realisht.

Energjia e nevojshme për këtë shmangie të pafund është gjigande. E përdorur për vetë‑vëzhgim të sinqertë dhe pranimin e së vërtetës do të mund të sillte zhvillim real; por, në vend të kësaj, ajo mban gjallë një sistem të ndërlikuar vetë‑mashtrimi që pengon çdo mundësi ndryshimi.

Forma më gjithëpërfshirëse: personaliteti i rremë

Forma më e gjerë e vjedhjes së energjisë është ajo që quhet personalitet i rremë. Kjo është e gjithë struktura e cilësive dhe karakteristikave imagjinare që njeriu ka ndërtuar rreth vetes: trillim i hollësishëm i asaj që ai beson se është, pa lidhje reale me thelbin e tij.

Çdo veprim, çdo fjalë, çdo gjest shërben për të ruajtur këtë identitet të ndërtuar, duke kulluar energji që, përndryshe, mund të ishte në dispozicion të vetëdijes.

Njeriu mund të imagjinojë veten “shpirtëror” ndërsa sillet krejtësisht mekanikisht. Mund të besojë se është inteligjent, ndërsa mendon me klishe dhe opinione të huazuara. Mund të mendojë se është i mirë, ndërsa trajton njerëzit me pandjeshmëri të pavëmendshme.

Mund të mendojë se është unik dhe individual, ndërsa ndjek modele të programuara të padallueshme nga miliona njerëz të tjerë mekanikë. Hendeku mes asaj që njeriu imagjinon se është dhe asaj që shfaq realisht në sjellje përfaqëson territorin ku zhduket e gjithë energjia.

Puna për të dalluar personalitetin e rremë nga esenca – nga ajo që njeriu është realisht nën të gjitha konstrukte identiteti – kërkon përpjekje të qëndrueshme të një lloji që shumica nuk e imagjinon dot. Ajo do të thotë të shihet vazhdimisht dallimi mes asaj që njeriu pretendon për veten dhe asaj që bën realisht; të pranohet se pjesa dërrmuese e asaj që quhet “unë” është e huazuar, e shpikur, mekanike.

Ky pranim është aq i vështirë, sa shumë njerëz preferojnë të kalojnë gjithë jetën duke ushqyer iluzionin dhe duke i dhënë gjithë energjinë, në vend që të përballen me të vërtetën e pakëndshme të gjendjes reale.

Si ta zbulojë njeriu tiparin kryesor dhe të punojë me të.

Zbulimi i formës që merr tipari kryesor i njeriut është njëkohësisht i thjeshtë dhe jashtëzakonisht i vështirë. Në thelb, kërkohet që njeriu ta vëzhgojë veten “pa mëshirë”, veçanërisht në situata që ndezin reagime të forta. Duhet vërejtur:

1. • ku bëhet më mbrojtës;
   • cilat kritika refuzon edhe t’i marrë në konsideratë;
   • cilët modele përsëriten vazhdimisht në marrëdhëniet e tij, pavarësisht dëshirës që ato të ndryshojnë;
   • çfarë gënjeshtrash i tregon vetes për të ruajtur iluzionin komod për nivelin e vet të zhvillimit.

Vështirësia qëndron në faktin se struktura e tërë psikologjike është organizuar në mënyrë që ta mbajë të fshehur tiparin kryesor. Ai është pikërisht ajo dobësi që njeriu e mbron me çdo kusht, që refuzon ta pranojë edhe kur është e dukshme për të tjerët.

Kjo është arsyeja pse puna në grup shihet si thelbësore në këto tradita: të tjerët shpesh mund ta shohin me qartësi atë që njeriu nuk e sheh dot tek vetja. Kur dikush e emërton saktë tiparin kryesor të një tjetri, reagimi i menjëhershëm i mospajtimit ose racionalizimit e konfirmon se është prekur pika qendrore.

Është vërejtur se, sa herë që një njeri kundërshton me forcë identifikimin e tiparit të tij kryesor, vetë kjo kundërshti është provë e saktësisë së vëzhgimit. Po të ishte e gabuar, ai do të mund ta shqyrtonte me qetësi, ta analizonte me gjakftohtësi dhe ta hidhte poshtë pa reagim emocional. Furia e mbrojtjes, shpjegimet e ndërlikuara, ndjenja e lëndimit dhe akuzat për “padrejtësi” e tregojnë se është gjetur boshti rreth të cilit rrotullohet personaliteti i rremë.

Ta kuptojë dikush teorikisht tiparin kryesor nuk mjafton. Me të duhet punuar praktikisht: duke u vëzhguar në situata reale, duke parë si kullon energjia, si sabotohet çdo përpjekje për zhvillim. Kjo vëzhgim duhet të jetë i saktë dhe faktik, pa imagjinatë dhe pa vetë‑keqardhje, në mënyrë që vetë vëzhgimi të mos kthehet në shprehje tjetër të tiparit kryesor.

Qëllimi nuk është lufta e drejtpërdrejtë me tiparin, as përpjekja për ta shuar me forcë. Këto qasje thjesht e ushqejnë, duke i dhënë më shumë energji dhe vëmendje. Synimi është që tipari të sillet në vetëdije, të shihet në veprim çast pas çasti dhe të kuptohet mënyra specifike se si vjedh energji dhe pengon praninë reale.

Sa më shumë thellohet shikimi i vetëdijshëm, aq më shumë zbutet kontrolli i tij – jo sepse tipari shkatërrohet, por sepse vetëdija ia tërheq gradualisht energjinë me të cilën ai mbahet gjallë.

Kjo është punë e vështirë, që kërkon këmbëngulje për vite, guxim për të parë tek vetja atë që do të preferohej të mohohej, dhe përulësi për të pranuar se niveli aktual i qenies është shumë më poshtë se sa imagjinohet zakonisht.

Megjithatë, kjo konsiderohet si e vetmja punë që ka realisht rëndësi. Të gjitha aspiratat shpirtërore, dëshirat për vetëdije më të lartë, ëndrrat për zhvillim mbeten fantazi derisa njeriu të përballet drejtpërdrejt me mekanizmin përmes të cilit energjia e tij zhduket në modele mekanike të udhëhequra nga tipari kryesor.

Zgjedhja është e ashpër, por e qartë: ose njeriu vazhdon t’i japë energji dobësisë qendrore që e mban në gjumë, duke ruajtur iluzionet komode për veten; ose fillon punën e pakëndshme të shikimit të kthjellët të këtij “hajduti të brendshëm” dhe të tërheqjes së energjisë që e ushqen, duke krijuar hapësirë që diçka reale të rritet atje ku më parë sundonin reagimet mekanike.